...”Đó là một chốn rất lạ. Lạ từ phong cảnh lạ đi. Ở đó, nước có nơi trong veo, có nơi đen kịt, cây có khi xanh tươi, lại có khi trơ cành, trụi lá. Chia ta ngày và đêm, nhưng ngày thì mù lòa mà đêm thì tối như hũ nút. Những con vật sinh ra tất nhiên cũng lạ. Chẳng hạn loài chuột lúc nào cũng chứng tỏ khả năng chui rúc (rất kinh), lũ chó hay sủa để khoe cái mõm (rất xấu), giống mèo suốt đời lo bị người ta thấy bãi cứt (rất chua ) của mình…

Con người càng lạ lùng hơn nữa. Cũng chia ra đàn ông, đàn bà, cũng có người già, người trẻ… nhưng có người được nói, lại có rất nhiều người phải câm. Kẻ được nói, nói bao giờ cũng đúng (!), nói xong không cần giữ lời. Người phải câm suốt đời chỉ việc nghe (!), không bao giờ được mở miệng (nói).

Lại cũng chia ra trên, dưới. Nhưng trên thì tưởng lầm dưới là chó rơm, còn dưới lại nghĩ trên là … đầy tớ.

Mỗi người ở đó đều có hai tai, nhưng có cặp tai nghe được, có cặp tai chẳng nghe lọt bất cứ điều gì.

Người ta vừa biết chào nhau, lại vừa biết chửi nhau, vừa biết đánh trống, lại vừa biết ăn cướp, vừa biết yêu nhau, nhưng đồng thời lại rất thạo lừa nhau…

Nới ấy có rất nhiều cạm bẫy nguy hiểm. Song thứ người ta sợ nhất chính là… sự thật. Bởi sự thật có thể làm đổ vỡ tất cả, kể cả sự khốn nạn.

Nơi ấy cũng có “kinh”. Nhưng chỉ bám lấy duy nhất một thứ “kinh” mà thiên hạ đã bỏ đi từ lâu.

Nơi ấy cũng có “sử”. Nhưng chỉ có “tiếu sử” mà thôi. Từ lâu, “tiểu sử” đã thay thế cho “đại sử”.

Nơi ấy cũng có cái gọi là “pháp luật”. Nhưng nó là thứ luôn biến hóa, tùy theo ý muốn của kẻ bề trên. Và trong mọi trường hợp, nó không bao giờ được áp dụng cho kẻ bề trên.

Nơi ấy không thiếu gì những đỉnh núi. Nhưng vẫn không làm nên một dãy núi nào.

Nơi ấy trẻ chán ngấy những thứ thờ cúng của già (ví dụ những oanh… liệt trong quá khứ, những món tư tưởng, văn chương nhồi sọ… ). Gìa rất e ngại những đam mê của trẻ (ví dụ những khát vọng tự do cá nhân, những văn hóa phẩm “đồi trụy, những sự thật đến từ… bốn phương tám hướng… ).

Nơi ấy ai ai cũng sở hữu riêng một cái đầu để nghĩ. Nhưng tốt nhất là đừng bao giờ dùng tới nếu muốn yên thân. Bởi đã có kẻ làm cái việc nghĩ sẵn cho mọi người.

Nơi ấy được xem là rất yên ổn. Song là sự yên ổn của một bầy cừu.

Một bầy cừu ăn cỏ, nhưng tất cả đã được học thuộc lòng những bài ca và giáo lý của loài chuyên ăn thịt.

Nơi ấy vẫn có những hạng gọi là “kẻ sĩ”. Tuy nhiên, đó là một loài chẳng quí, cũng chẳng hiếm.

Nơi ấy… vân vân và… vân vân...”

Ở đâu ra cái chốn lạ lùng như vậy? Kẻ sĩ đã mấy đời thử lạm bàn nguyên nhân của những sự lạ đó. Có người ngờ rằng do trời đất tạo nên. Có kẻ lại bảo tất cả nguồn cơn là từ “văn” mà ra cả. Cái “lý sự” ấy vừa rắc rối, lại vừa đơn giản, vừa bí hiểm, lại vừa hiện rõ ràng giữa thanh thiên bạch nhật. Nôm na như sau:

“Văn” ở đây là kiến thức thuộc về con người, là làm người (Nhân). Làm người để biết người. Biết người để biết mình. Biết mình để… quên mình. Kiến thức đó gồm cả “kinh” lẫn “sử”, gồm cả thiện lẫn ác, gồm cả thực lẫn hư, gồm… cho đến tận cái”đạo” làm người. Đạo làm người của bậc thánh nhân là một kiến thức trùm lên cả trí khôn nhân loại. Xin đừng trộn chung với vô số những kiểu “làm” khác như làm tiền, làm giàu, làm quan, làm điếm… Bởi tất cả những thứ đó, chỉ là những ứng dụng cụ thể của “trí khôn” mà thôi. Trước tiên, hẵng cứ “làm người” cái đã, chính cái phần “làm người” kia, mới thực là quan trọng?

Ông Mục Công người đất Kinh từng dẫn một câu nói của Thánh nhân, đại ý: “Kẻ vô nhân cùng khốn mãi cũng không được, khoái lạc mãi lại càng không được. Cùng khốn mãi thì nó làm bậy, khoái lạc mãi thì nó làm loạn… “, rồi bình luận: “Thánh nhân nói thế là có ý răn, rằng để cho kẻ vô nhân lâm vào cảnh khốn cùng thì là bi kịch của một nhà. Song nếu để cho kẻ vô nhân được đắc chí mãi thì đó sẽ là bi kịch của cả một nước, thậm chí của toàn thiên hạ. Tóm lại câu ấy không chỉ đúng cho một nhà, một nước, mà đúng cho toàn thiên hạ.”

Xem suốt lịch sử một thế kỉ với bao nhiêu cuộc chiến tranh, khủng bố lớn nhỏ, kèm theo đó là vô số những tuyên ngôn, khẩu hiệu… rốt cuộc chỉ thấy toàn bịp bợm, càng về sâu càng bịp bợm hơn.

Xem suốt những gương mặt từng ôm mộng cái thế, lúc ở vào cảnh khó khăn còn ra chiều tử tế. Đến khi được ngự trên đỉnh vinh quang thì lại muốn bắt chước những cái đểu giả trong lịch sử mà chính họ đã từng chửi rủa, càng về sau càng lộ rõ điều ấy.

Thì ra khoảng cách từ anh hùng đến đạo tặc cũng mỏng manh như nửa đường tơ kia vậy. Tất cả đều không ra khỏi câu nói của bậc Thánh nhân.

Bậc Thánh nhân còn bảo: “Thời loạn dùng võ, thời bình dùng văn… ” Sở dĩ không giải thích thứ “văn” dùng trong thời bình ấy là “văn” gì, bởi “văn”, vốn dĩ chỉ có nghĩa là “văn trị” mà thôi, tuyệt đối không thể là “văn loạn”.

Chẳng biết từ bao giờ, “Văn” được chia ra thành “văn trị” và “văn loạn”.

Cũng ông Mục Công ấy còn than một câu rằng: “Những kẻ vô nhân cứ được đắc chí mãi, thì “Văn” của thiên hạ dẫu có bị biến thành ‘văn loạn’, cũng không có gì lạ.”

Thánh nhân phân biệt “văn trị” với “văn loạn” như thế nào?

“Văn trị”, là thứ “văn” cốt nâng cao phần kiến thức làm người. Nôm na gọi là “sáng dân”.

“Văn loạn” thì ngược lại. “Văn loạn” cốt là ngu cái phần kiến thức làm người. Nôm na gọi là “ngu dân”.

“Sáng dân” thuộc phạm trù đạo lý, vì thế chỉ có một. “Ngu dân” thuộc phạm trù vô đạo lý, vì thế có trăm phương ngàn cách. Song tựu trung chia làm hai kiểu:

Thứ nhất là kiểu ngu “thô thiển”. Ngu “thô thiển” là làm “ngu” tuốt tuột, cái gì cũng làm cho “ngu” hết, càng “ngu” càng… thái bình thiên hạ.

Thứ hai là kiểu ngu “tinh vi”. Ngu “tinh vi” là chỉ làm ngu mỗi phần kiến thức làm người. Còn các phần ứng dụng cụ thể khác của trí khôn (như làm tiền, làm giàu, làm quan, làm điếm, v.v… ) thì cứ việc tha hồ… càng giỏi càng tốt.

Phàm những kẻ cai trị có tham vọng vạn tuế (muôn năm), muốn độc quyền sự đắc chí của mình, thì đều phải vận dụng một trong hai kiểu ngu dân ấy.

Kiểu “thô thiển” vì quá lộ liễu. Cho nên đã từ lâu, hầu như không còn nơi nào dùng tới. Kiểu “tinh vi” vì khó nhận ra, cho nên ở một số nơi, nó đang là… mục tiêu chiến lược trong Giáo dục.

Mục tiêu này bắt đầu bằng việc phải tạo cho được một nền… “văn loạn”. “Văn” càng loạn bao nhiêu càng tốt bấy nhiêu.

Một nền văn hiến phải mất hàng nghìn năm, mới làm nên một nền “văn trị”. Nhưng để xóa sạch cái nền “văn trị” ấy, biến nó thành “văn loạn”, thì chỉ cần vài chục năm là… quá đủ.

Vậy “văn trị” là gì? “Văn trị” là văn của người quân tử, “văn” của muôn đời. Là văn của mọi nhà cùng đem ra cống hiến cho thiên hạ. “Văn” ấy phục vụ cho mọi người, vì mọi người mà làm ra “văn”. Mục đích của thứ văn ấy là thấu hết mọi nhân tình thế thái, cho nên nó mở cửa cho mọi tư duy sáng tạo. Làm ra “văn trị”, dạy và học theo “văn trị”… chính là để phục vụ văn minh, phục vụ cho cuộc sống ngày càng tử tế hơn của mọi con người. “Văn trị là kính trên, nhường dưới, là phân biệt rõ ràng, người ít chữ tin, phục người nhiều chữ, người nhiều chữ nâng đỡ, dìu dắt người ít chữ… “Văn trị” hướng tới sự minh bạch, thật giả rõ ràng. Vì thế nó chỉ có thể tồn tại trong một nền chính trị đứng đắn. Chính trị đứng đắn vừa là mục tiêu, vừa là hệ quả của “văn trị”.

Còn “văn loạn” là gì? “Văn loạn” là văn của hạng tiểu nhân, “văn” của một thời. Là văn của một nhà, song lại đem ra nhét vào đầu cả thiên hạ. “Văn” ấy phục vụ cho một số ít người, vì một số ít người mà làm ra “văn”. Mục đích của thứ văn ấy là càng làm thiển cận, càng bịp bợm càng… tốt., cho nên nó trói buộc mọi tư duy sáng tạo. Làm ra “văn loạn”, dạy và học theo “văn loạn”… chỉ cốt phục vụ cho sự cai trị (hoặc lưu manh) của một số ít người… mà thôi. “Văn loạn” là cá mè một lứa, là không phân biệt nhiều chữ hay ít chữ, là cả thiên hạ không ai phục vụ ai, từ kẻ sĩ đến thứ dân… lúc nào cũng sẵn sàng chửi nhau như hàng tôm hàng cá… “Văn loạn” hướng tới sự bịp bợm, tráo trở, thật giả khó phân. Vì thế nó chỉ tồn tại trong một nền chính trị lưu manh. Chính trị lưu manh vừa là nguyên nhân, vừa là hệ quả của “văn loạn”.

Thế “văn trị”, thì… sẽ ra sao? “Văn trị” cốt làm cho con người được trở nên sáng suốt, anh minh. Đời “văn trị” đề cao Chân, Thiện, Mĩ mà xem nhẹ danh, lợi. Vì thế sinh ra các “văn nhân”… Chính trị cũng như kẻ sĩ đời “văn trị” luôn luôn muốn “sửa” mình cho phù hợp với thiên hạ. Kẻ làm thầy đời đời “văn trị” luôn luôn vì người mà dạy cách làm người. Kẻ làm quan đời “văn trị” vì thiên hạ mà quên cả thân mình. Lúc nào cũng thấu hết cái sướng, cái khổ của kẻ làm dân. Kẻ làm dân đời “văn trị”, sẽ thấu hết cái hay, cái dở của kẻ làm quan. Khó ai có thểbị lừa dối, mê hoặc. Sự thật là sở hữu chung của thiên hạ. Vì thế, dẫu cho kẻ sống ở nơi rừng thẳm, thì vẫn cứ hiểu thời thế như hiểu lòng bàn tay của mình. Kết quả là trong đời “văn trị”, kẻ làm quan khó lừa được dân, kẻ làm dân không cần ngờ quan (mà cũng chẳng lo thiệt thòi). “Văn trị” nếu được đề cao, được phổ cập… thì thiên hạ không thiếu gì kẻ có khả năng làm quan (tử tế), còn lại ai cũng sẵn sàng làm dân (đàng hoàng). Không nhà nào “độc quyền” làm quan đến muôn năm, cũng chẳng nhà nào “độc quyền” làm dân được mãi. Thế thì là quan đời “văn trị” dễ mà khó. Dễ bởi dân có “văn”, nói ra điều gì cũng có nhiều người hiểu. Khó cũng bởi dân có “văn”, làm việc gì cũng bị soi thấu hết ruột gan mình.

Vậy “văn loạn”, thì… sẽ ra sao? “Văn loạn” cốt làm cho con người phải lầm lẫn, u mê. Đời “văn loạn” đề cao sự sùng bài cá nhân, sùng bái danh, lợi. Vì thế đẻ ra những “văn nô”… Vua quan cũng như kẻ sĩ đời “văn loạn” luôn luôn muốn “sửa” cả thiên hạ cho… hợp với mình. Kẻ làm thầy đời đời “văn loạn” luôn luôn vì tiền mà dạy cách làm tiền. Kẻ làm quan đời “văn loạn” vì mình mà sẵn sàng quên cả thiên hạ. Không bao giờ thèm đếm xỉa gì đến những kẻ làm dân. Kẻ làm dân đời “văn loạn”, sẽ chẳng bao giờ biết được bộ mặt thật của kẻ làm quan. Ai cũng có thể bị lừa dối, mê hoặc. Sự thật là sở hữu riêng của một nhóm người. Vì thế, dẫu cho kẻ sống ở giữa đô thị, thì vẫn cứ mờ mịt lòng người, mờ mịt thời thế, u tối đến nỗi không hiểu thiên hạ đang trôi theo hướng nào. Kết quả là trong đời “văn loạn”, kẻ làm quan tha hồ lừa dân, kẻ làm dân cứ việc ngờ quan (mà vẫn chẳng được tích sự gì). “Văn loạn” nếu được đề cao, được phổ cập… thì thiên hạ ai làm quan, cứ yên chí cha truyền con nối mà làm quan. Ai làm dân, đừng bao giờ mơ đến việc làm quan. Nhà nào làm quan, cứ việc “độc quyền” cái “mả” quan. Nhà nào làm dân, cứ “độc quyền” cái “kiếp” dân đen mãi mãi, chẳng bao giờ lo bị ai tranh cạnh… Thế thì là quan đời “văn loạn” khó mà dễ. Khó bởi dân không có “văn”, nói ra điều gì cũng ít người hiểu. Dễ cũng bởi dân không có “văn”, dẫu suốt đời làm những việc thất đức cũng không lo bị ai biết.

Tóm lại khi đã là “văn loạn”, thì bao giờ cũng ngược lại với “văn trị”. Thế nhưng bởi “văn loạn” nên mới sinh ra những “sự lạ” trên kia? Hay chính những “sự lạ” ấy mới sinh ra “văn loạn” thì đó là điều mà thiên hạ… không biết được.

2005

Trích LUẬN NGỮ TÂN THƯ _ Phạm Lưu Vũ